This is a lovely and exceptionally harmonious original Mandarin Duck composition. There is something magical about this couple positioned in the centre of a pentagonal shape, which is a Sakura flower (Japanese cherry blossom). Five chrysanthemums enrich and embellish the composition.
This artwork serves Fengshui aspirations, Valentine’s Day or as wedding gifts inasmuch as you aspire to confirm or attract love and loyalty. The mandarin ducks are closely together. Their show of synchronicity confirms their life long bond.
I have currently several of these Sakura- Mandarin ducks at my Etsy shop.
Paula Kuitenbrouwer
Paula Kuitenbrouwer’s art shop is at Etsy and her portfolio at Instagram. Contact her freely to discuss your commissioned artwork.
In this blog-essay Paula Kuitenbrouwer uses several narratives to illustrate how elderly parents can hurt their adult children. She turns to classical literature and fine arts for soul nourishing inspiration. Kuitenbrouwer guides you through the classical story of Pelops followed by philosophical musings and concluding thoughts.
Over a year I have collected different narratives from three continents; all are voiced by women between 55-65 years of age who have taken care of (one of ) their parents. The stories are anonymized. This blog-post essay offers a message of understanding and hope.
Person 1. ‘My ill and rapidly aging parent attacked me verbally. It left me shaking. After a while, I felt a need to talk this over with her but she had forgotten all about it. I know that what she said is part of how she feels about me and that hurts me’.
Person 2. ‘I felt such deep shame for the attack by my old father that it took me a long time before confiding in a friend. It turned out that I wasn’t alone. It was extremely stressful to find yourself in a situation where a parent turns against you. I was astounded how my father pitted my siblings against me when I told him caring for him became too much for me. My siblings ate out of his hand; my father has always had a knack for playing the victim or for acting vulnerable. It opened my eyes to a side of my father that made me question how much I had benefited and suffered from his strategic behaviour. Ever since, I haven’t been able to shake off the feeling that he had never much respect for his children; he had no problem playing them. Luckily, he took responsibility later and apologized, but by then my relationship with my siblings was irreparably damaged. He now suffers from vascular dementia, maybe being mean was a prelude to dementia’.
Person 3. ‘After months of hurling insults, my father returned to his charming sweetness without remembering his offending remarks. Only a vague unease lingered in his mind. He kept on mentioning he was indebted to me. It took me a long time to wrap my brain around his behaviour. What was it? Brain damage? Character? Medication? I still do not know and probably will never know’.
Person 4. ‘You have no idea how racist my parent became towards her Asian nurse’.
Person 5. ‘I have seen it in both of my families; my own and the one I married into. Some parents hurt their adult children and then when relations turn sour, they do not shy away from using their fortune to secure attention, care, and power. Disinheriting as a punitive threat or action; it fast-tracks the disintegration of a family’.
Person 6. ‘I had times when I wondered whether I would actually survive my parent. I noticed that my physical and mental health improved exponentially the longer I stayed away. I would never forgive myself for hurting my child. I have also decided to never start any old age medications. These are drugs that keep the body going whilst the mind deteriorates and perhaps that toxic mix is largely to blame for mean behaviour’.
Person 7. ‘Having been insulted makes you question how much love there was in the first place. We are dealing with a generation that had children because that was what was expected from them. Perhaps there just is not enough love to sustain till the very, very end’.
Person 8. ‘No matter how often I drive hours back and forth to my parents, it is never enough. The suggestion that I fail them is often bluntly communicated’.
Person 9. ‘My parent used others to attack me. They voiced my parent’s disdain in unequivocalterms. This cleverness withheld me for a long time thinking in terms of dementia‘.
Person 10. ‘It all has left me depressed and fearful for my own ageing. High age is romanticized. Perhaps it would be beneficial to offer elderly mental health coaching. There used to be a chaplain taking religious care of old people, now there are mainly nurses and managers’.
Person 11. ‘My father discussed disinheriting my brother with me. I would never capitalize on something so unfair and hurtful, so I advised against it. But I did ask; ‘Did you discuss disinheriting me with my brother also?’ on which the reply came; ‘Yes’. The threat was out in the open. Disinheriting hangs as a Sword of Damocles above primary caretakers whilst siblings not participating in daily care chores are idolized’.
Adult children aren’t snowflakes; they have experienced social hurt as from their young schooldays. There are parents who age into angels and those who resort to toxic games, and all stages in between. The question is why? There are many possible reasons: old age, behavioral side-effects of medication, illness, drinking, rusty social skills, tiredness, decreased empathy, dwindling love, frustration, and character. The answer is seldom uni-causal. Knowing what mix has caused hurtful remarks can put suffering into perspective, so here are a few to consider (and should there be more, please add them to the comment section):
Your parent suffers from brain damage caused by delirium or vascular dementia. In this case, you will shake off the horrible remarks (sometimes even sexual). However, forgiving does not imply tolerance: like with a pet, baby or toddler you should set boundaries. It is no different for geriatric people. Walk away, urge your parent to apologize to you. Prevent this behavior to normalize.
On a less brain-damaged level; parents can have too many debit cards. They pull these cards whenever they feel vulnerable (which is sad). One card is Illness, the other Old Age. Loneliness is another card and so is Inheritance. They masterfully play around with these cards; remember, they know you well. It is a power game of emotional blackmailing, manipulation, and future faking.
There can be an underlying trait of autism, arrogance, or narcissism. In the limited world of an elderly parent it is expected that their children will care for them. That is the natural thing to do, right? Well, children of older parents are somewhere between 50-70 themselves. They are the sandwich generation: taking care of their parents and (adolescent) children, sometimes even grandchildren. If caretakers fall ill or fail, a Vesuvian anger can erupt. Adult children, especially women/daughters, are to be expected to work unrewarded, unpaid, being available 24/7, or else….you will be taught an old fashioned parental lesson.
After identifying possible causes for hurtful behaviour, we need to get as close as possible to compassion. I forgo using the word ‘forgiving’ because forgiving is too often creating fertile soil for more abuse. What I seek here is Buddhist or Christian compassion and kindness which is an inner state that should not (I cannot stress this enough) prohibit assertiveness and sensible self-defense. Many caretakers feel drained, overstretched, and exhausted. They feel like taking care of their elders is a Sisyphean task. Only saints have an inner strength that helps them with their life long service. I am not saintly and maybe neither are you. I need gratitude, encouragement, support not to grow exhausted.
Returning to kindness and compassion. Consider the physical and mental condition of elderly parents; many have old age behavioral changes and inhibitions (neurological changes in the brain), lack of empathic feelings, diminished motherly or fatherly feelings, survival stress (to get through the day), are flushing (or drinking) down bags of medications one-two-three times daily (think about taking these medications yourself; how would that make you feel?), and many -especially the less religious elders- have no perspective other than growing older, becoming more fragile or ill. Where there used to be a heaven and a reunion with those who passed River Styx earlier, now there is just the end of a life. Surely, we can feel the frosty, biting cold of those last wintry years.
“Now you have pulled a knife from your back, it is time for some healing thoughts. We will find these by close-reading the story of Pelops”.
LITERARY INSPIRATION
Let us now turn to fine art and literary inspiration for healing and nourishing our minds and souls. After that, I will conclude with practical and philosophical reflections. Greek mythology has it all; it never fails to morally support us with profound psychological insights and supportive philosophical thoughts. Parental disloyalty towards a child is narrated in the haunting story of Tantalus and Pelops.
Tantalus, 1588 Hendrick Goltzius and Cornelis Cornelisz van Haarlem. What you see Tantalus fall from the realms of the gods after manifesting his hubris. The technique that is used to show his fall from a position above the viewer is called foreshortening.
Tantalus was a son of Zeus and Plouto and as such he was welcomed for dinner at Zeus’ table at Olympus, the abode of the gods ad the site of the throne of Zeus.
Mount Olympus, Zeus’ palace.
There, he is said to have abused Zeus’ hospitality. Even more punishable, Tantalus offers his son, Pelops, as a sacrifice (gore warning; but happy ending). Tantalus cuts up Pelops, boils him, and serves him up as a banquet for the Olympian gods in order to test their omniscience. The gods immediately become aware of the gruesome nature of the menu. Goddess Clotho is quickly ordered by Zeus to bring the poor boy to life again. She collects the parts and together with Hephaestus and Demeter revives Pelops. Pelops grows to be an extraordinarily handsome man.
The torments of Tantalus by Bernard Picart (1673-1733). We see here Tantalus reaching for overhanging fruits that he can’t reach and the waters will recede upon trying to quench thirst.
Tantalus is punished by standing in a pool of water with overhanging fruits; he cannot eat the fruits nor drink the water. Tantalus will forever feel deprived to fulfill his hunger and thirst. This has become to know a Tantalean Punishment, referring to good things in life that are there to grab but forever elude our grasp. In English the word tantalize refers to an object of desire that is out of reach.
Practical & Philosophical Reflections
It is deeply tragic that sometimes a parent cuts up a child, be it metaphorical. Yet, the classical story of Pelops has a surprising happy ending. The child is revived by the loving and crafty care of a few Olympian gods and goddesses. The story could have had a bad ending with Pelops not being able to ‘put together again’. Like Humpty Dumpty who -despite ‘the work of all king’s horses and all king’s men- could not be put (back) together again’.
Humpty Dumpty sat on the wall Humpty Dumpty had a great fall All the king’s horses and all the king’s men Couldn’t put Humpty together again
Unlike Humpty Dumpty, the story of Tantalus describes in detail how Pelops is revived. Black-smith Hephaestus and motherly, caring Demeter go through great lengths to resurrect him and even forge a new shoulder made of ivory. The assembling process takes time, creativity, and resources which can be interpreted as ‘don’t expect this healing phase to be rushed’. This contrasts with the fate of Humpty Dumpty, standing symbol for a person or thing that is toppled over, broken, and irreparable. It stands to reason that by stressing that Pelops is brought back to life and becomes an remarkable handsome man, the hurt inflicted on a child by a parent can be turned around with the help of caring others.
We have moved away from believing in Greek gods a long time ago. However, that should not inhibit us from replacing the omnipotent gods with loving and supportive friends. They will offer a shoulder to cry on and over time that helps to rebuild self-esteem. You have done nothing wrong. There are thousands, if not millions of Pelopses, well-meaning sons and daughters who have been scolded, undermined, or punished, even disinherited. It has hurt them and has damaged their ideas about their parent’s character.
Since I came to learn that at one time in your life you can become Pelops, I was told that siblings and caretakers should be wary and cautious of taking sides of their geriatric parent when they fall out with somebody. Don’t enable them; geriatric elders have certain age-related behavioral patterns. Like crabbiness, lack of empathy, anger and depression, and a feeling of having been robbed. They are aware of their diminishing auditory, visual, kinetic, and cognitive abilities and this translates into the feeling of insecurity, misgivings, or even mistrust. Not being able to find something, like having lost their wallet or fountain pen, these surely have been stolen! No, they haven’t been stolen. Double check robbing stories, gossip, and avoid believing slander. Only those families whose children and caretakers take a united stand are able to navigate through the choppy waters of caring for an elderly parent.
Now that you know that you are not alone, Pelops does not need to be your middle name. Keep a healthy distance from your elderly parent if abuse happens or continues. I know about a geriatric nurse who advises family members not to visit their demented parents too often of even not at all because ‘They do not notice and it will hurt you’. These are sobering and somber thoughts, but one must be realistic.
I hope this blog-essay will help easing emotional hurt. Feel invited to add your advice or insights.
Paula Kuitenbrouwer
Paula Kuitenbrouwer, Drs. M.A. is owner of mindfuldrawimg.com. She works as a commission artist in the Netherlands. Her art shop is at Etsy and her portfolio at Instagram.
Paula majored in Philosophy at UU and UvA and won a few essay contests during her study. Paula worked as an editor and teacher in the Netherlands and abroad. For a decade she home educated her daughter in various countries. Currently, she lives in the Netherlands with her husband whilst her daughter studies abroad.
I oscillate between my love for drawing and writing: one day I like writing, the other day I need to paint. When I paint, my love for using colours or using graphite (monochromatic artwork) also swings back and forth with a regular rhythm. It is this versatility, this fight between my pen, pencils and palette, that keeps me ambitious and eager to learn new skills, better grammar, and new styles.
My website statistics list almost 190.000 visitors. This prompts me to offer you an index, slightly categorized, so that -perhaps- you will appreciate an article that hasn’t brought you here via search terms.
This website consists of a variety of seemingly unrelated subjects. However, there is one thing that does bind all these different subjects and that is Jane Austin’s advice: ‘Write what you know’. All that I have written or painted starts with inspiration that comes to me, my thoughts, feelings, and take on life. Hopefully my articles offer you great reading pleasure and hopefully my art will enrich your feelings.
Creative Writing
Writing is fun, therapeutic, a good exercise for the brain, and it feels like painting; you start with a draft and over the days you add more layers of thoughts and quotes, more polished vocabulary, more interesting sources, and refinement. Not a day passes in my life without reading and annotating what I read. I love to pen down quotes, sources, thoughts in my dairy which later will enrich my essays or articles. Here are a few of my most visited articles:
During my youth the Middle Ages was my favourite time in history. As I grew older, I found myself drawn to even older times, to Ancient, Neolithic, and Prehistory. At Oxford Department for Continuing Education I followed two courses on The Celts and Prehistory with great pleasure and I haven’t stopped reading books in prehistory ever since. Here are my essays and articles that have our deep past as subjects:
Picture my website to be a duck pond, surrounded by lush lotus plants. Which water birds will you spot regularly? Mandarin ducks, or Aix galericulata in Latin. This is because I draw and paint mandarin duck commissions. I opened an Etsy shop in 2011 and mandarin ducks stole the show. It is certainly not that I draw and paint mandarin ducks exclusively, I do other artwork too. However, to make my art-making self supporting, I keep on drawing and painting these lovely birds which always fill me with happiness. It is said that by having mandarin duck art in your home, works wonders.
There are many artists who find inspiration in nature, and so do I. But I find inspiration in art perhaps even more. Art inspires art. Culture inspires culture. Love inspires love. I can spend a whole essay on these cliché quotes, explaining in detail how this works (and I have), but sauntering about in art galleries or museums, or leafing through an art-book instantly fills me with inspiration and musings. Enjoy!
Although working with colour is soul nourishing, making monochromatic artwork feels remarkably more soulful. It is as if you lay bare the matter of the soul after taking away its colours. Monochromatic artwork often reveals and uncovers the essence of things. I have a great love for my coloured pencils, but I love equally designing monochromatic bookplates. Bookplates are traditionally monochromatic but nowadays they are more and more in three primary or in full colour because colour printing has become affordable.
For miscellaneous posts, scroll down and down each article and see all categories (subjects) that -with one click- offer you more subjects to explore. Another method to find more inspirational posts is looking at ‘Related Posts’ under each posts you have just found.
Paula Kuitenbrouwer Bamboo Framed Classical Drawing (work in progress) Paula Kuitenbrouwer
De relatie tussen mens en dier is minstens even plezierig als problematisch vergeleken de relatie tussen mensen onderling. Mens en dier kunnen elkaar bezien als een ‘noodzakelijk’ onderdeel van de voedselketen. De mens kan het dier gebruiken voor z’n welvaart en het camoufleren van z’n handicap. Niet te vergeten kunnen mens en dier affectief tot elkaar staan. Hierbij is het de vraag in hoeverre het affectieve aspect bij het dier een door de mens geantropomorfiseerde interpretatie is van een dierlijk instinct. De mens wringt zich, in de relatie tot het dier, in vreemde bochten. Er bestaan talloze vervelende voorbeelden die duiden op een problematische relatie tussen mens en dier daar waar belangen botsen. De relatie tussen mens en dier samenvattende in termen van utiliteit, affectie en agressiviteit is kenmerkend voor de huidige samenleving. Eens was deze relatie geheel anders. Hypothetisch kan gesteld worden dat termen als respect en geestverwantschap moeten hebben gedomineerd in de beschrijving van de onderlinge relatie. Niet zo lang geleden ervoer ik een geheel andersoortige verhouding tussen mens en dier.
PREHISTORISCHE GROTSCHILDERINGEN VAN DIEREN Voor mij zijn de prehistorische grotschilderingen het meest illustrerend voor het beschrijven van de archaïsche verhouding tussen mens en dier. Uiteraard betreft het hier een gewaagde illustratie, daar de functie van de grotschilderingen en de daaruit af te leiden relatie tussen mens en dier op veronderstellingen berust. Desalniettemin zijn deze hypothesen dermate interessant dat, gecombineerd met andere bevindingen over de prehistorische mens, een beeld gevormd kan worden van hoe eens mens en dier samenleefden.
Ook al blijven vele vragen met betrekking tot de grotschilderingen onbeantwoord, een aantal stellingen en interpretaties zijn vrij acceptabel. De prehistorische schilders hadden er veel voor over om de schilderingen aan te brengen, getuigende de lange weg die de schilders moesten afleggen om in de ruimte te komen die men in Lascaux de ‘Hall of Bulls’ heeft genoemd of de centrale ruimtes van de Vallon Pont d’Arc grot. De schilderingen oude graffiti noemen is onzin. Gezien de techniek van het schilderen, gezien het feit dat de verf giftig was en ook in de mond werd genomen om op de wand te spugen, mag men veronderstellen dat het hier een grote en riskante opgave betrof. Men bracht een ode aan de dieren door ze te schilderen in een zo’n verbluffende schoonheid dat Picasso, na het zien van de schilderingen van Lascaux, uitriep; “We have invented nothing”. En de schoolmeester van de vier, jonge ontdekkers van Lascaux bij het zien van Lascaux ” (I) shouted cries of admiration (…) I had literally gone mad” van zoveel pure schoonheid.
De functie van de grotschilderingen blijft voorlopig raadselachtig. Waarom alle dieren dieper de grot inrennen, waarom er zoveel tekens ingekrast zijn en waarom de mens zoveel minder fraai of als half dier is afgebeeld, dit zijn vragen die een lang traject van studie behoeven. Maar dan nog, zelfs wanneer men met antwoorden komt, blijven deze tijdelijk van aard. In de negentiende eeuw dacht men aan de grotschilderingen als l’art pour l’art, een hypothese die niet lang standhield. Daarna kwamen structuralistische interpretaties. Vaste patronen zouden doelbewust in relatie staan tot andere patronen. Maar wat die patronen betekenen vertelt het meest moderne paradigma ons. Lewis-Williams en Dowson, twee Zuidafrikaanse onderzoekers menen dat deze patronen produkten van hallucinaties zijn. De grotschilderingen zouden dan ook direct in verband gebracht moeten worden met sjamanistische rituelen. Wat pleit voor deze hypothese is het in de mond nemen van giftige verf ten einde dit op de grotwanden te spugen. Het gif zal ongetwijfeld z’n werking hebben gehad. Lorblanchet, een onderzoeker die de grotschilderingen heeft getracht te reproduceren, suggereert dat de techniek een spirituele dimensie heeft gehad; “Spitting is a way of projecting yourself onto the wall, becoming one with the horse you are painting. Thus the action melds with the myth. Perhaps the shamans did this as a way of passing into the world beyond“. Het is niet ondenkbaar dat de schilders door het schilderen van de dieren gingen hallucineren en vervielen tot het aanbrengen van deze abstracte tekens. Want tussen het schilderen van de dieren, vaak vanuit esthetische en artistiek oogpunt, uniek goed weergegeven en de abstracte tekens (zigzaglijnen, cirkels en streepjes en roosters) een verschil zit van dag en nacht in weergave en waarschijnlijk betekenis. De sjamanistische rituelen zijn door de twee Zuidafrikaanse onderzoekers goed onderzocht en betreffen vooral de schilderingen van abstracte tekens. Voor een interpretatie van zowel de weergave van dieren, mens en abstracte tekens leent zich de interpretatie van Anne Baring, historicus en schrijfster, en Jules Cashford, filosofie docent en schrijfster. Zij veronderstellen dat de grot de baarmoeder van de aarde is, die als een levend organisme wordt beschouwd. Het wegkruipen in de grot is niet alleen noodzakelijk om te overleven, het is het kruipen in het lichaam van de Moeder Godin. Soms zelfs 2 -3 kilometer verder de grot in liggen de centrale, beschilderde ruimtes. Om de vraag te stellen naar het ‘waarom’ van deze schilderingen moet nagedacht worden over de band tussen de palaeolithische mens en het dier. Men moest dieren doden om te overleven. Al het gereedschap, de kleding en het voedsel kwam van het dier en daarmee wordt duidelijk hoe essentieel het dier voor de mens was. Dieren betekenende leven en overleven. Bovendien hadden de dieren kennis van de seizoenen en is het denkbaar dat niet alleen het dier voor de mens essentieel was, maar dat het dier zelf superieur was, getuigende deze kennis. Het is niet eens nodig de hypothese te opperen dat de dieren incarnaties van voorouders waren, zoals bij de Indianen. De dieren waren wijs maar moesten gedood worden. Dit veroorzaakte een conflict. Het is denkbaar dat de grotschilderingen het conflict weergeven of een expressieve compensatie zijn voor het leed dat gepaard ging met het conflict. Misschien vertellen de grotten een verhaal. Welk verhaal is zo oud als het verhaal van Lascaux dat schilderingen bevat van 30.000 tot 10.000 voor Christus? Welke verhaal was zo intens dat het zo lang opgeschilderd werd? Les Trois Frères (grot te Ariège te Frankrijk) vertelt onder anderen het verhaal van de verwonde beer. De beer is gewond en de schildering ervan zit onder de krassen en cirkels. Pijlen steken in het lichaam en de beer spuugt bloed. Zo’n schildering bevestigt niet alleen de voorbereiding of verwerking van een verschrikkelijk jachtritueel, ook kan het te maken hebben met de communicatie die men trachtten te verkrijgen met de beer zelf. De beer was wijs, superieur en gevaarlijk en moest derhalve vergeving gevraagd worden voor het toegebrachte leed en de dood.
COGNITIEVE ARCHEOLOGIE: PALAEOPSYCHOLOGIE
Om het beschreven conflict te begrijpen is het illustrerend te bestuderen hoe men de gedachtenwereld van de palaeolithische of archaïsche mens beziet. De studierichting die dit tracht te achterhalen wordt ook wel palaeopsychologie genoemd. In de huidige archeologiestudies wordt meer waardering opgebracht voor mysterieuze rituele activiteiten die niet marginaal maar relevant voor de menselijke ontwikkeling waren. In 1982 introduceerde Colin Renfrew, schrijver van het boek The Ancient Mind: Elements of cognitive archaeology, het nieuwe concept van palaeopsychologie als ‘Archaeology of the mind’. Een net zo moeilijke als interessante discipline. Om palaeopsychologie succesvol toe te passen vereist het kennis over hoe de mens zichzelf en de omgeving ervoer. Veel deskundigen veronderstellen dat de mens zich niet bewust was van een eigen identiteit zoals wij dat zijn. Het onderscheid tussen ‘ik’ en ‘jij’ was ondergeschikt aan een groter besef dat alles wat leefde gerelateerd was aan en met elkaar. Oftewel, een wereld zoals die in mythische verhalen wordt beschreven. Uit de interpretatie van zo’n mythische wereld wordt duidelijk dat er geen wezenlijk onderscheid is tussen mensen, dieren en sterren. De identiteiten zijn aan elkaar gerelateerd, weerspiegelen zich in elkaar. Toen deze verbinding met elkaar minder werd, zijn er nog een aantal pogingen ondernomen om deze relatie en weerspiegeling te herstellen. Door ‘recentelijke’ citaten kan men kennis maken met hoe mensen eens met de aarde en de overige levende wezens hebben samen geleefd. In 1855 liet Chief Seattle ons zien hoe erg wij vervreemd zijn van het samenleven met de aarde en haar schone nazaten.
“Every part of this earth is sacred to my people. Every shining pine needle, every sandy shore, every mist in the dark woods, every meadow, every humming insect. All are holy in the memory and experience of my people. We know the sap which courses through the trees as we know the blood that courses through our veins. We are part of the earth and it is part of us. The perfumed flowers are our sisters. The bear, the deer, the great eagle, these are our brothers. The rocky crests, the juices in the meadow, the body heat of the pony, and man, all belong to the same family. The shining water that moves in the streams and rivers is not just water, but the blood of our ancestors. Each ghostly reflection in the clear water of the lakes tells of events and memories in the life of my people. The water’s murmur is the voice of my father’s father. The rivers are our brothers. They quench our thirst. The carry our canoes and feed our children. (…..)”.
Opmerkelijk is de overeenkomst van deze levensbeschouwing met de levensbeschouwing of mystiek van de Kelten. Ook de Kelten hadden een orale traditie van verzen en gedichten die blijk geven van een enorme verbondenheid van alle denkbare werelden; de kosmische, de Onderwereld (wereld van hallucinaties, meditatie en mystieke communicatie met Goden en dieren) en de aardse wereld. Zo verliefd als ik als tiener was op de wijsheid van de Indianen, zo gefascineerd ben ik nu door de kunst en wijsheid der Kelten. Nu we -heel bescheiden- de geest van de oude mens hebben geprobeerd te analyseren, kan iets gezegd worden van het verbond tussen mens en dier. Chief Seattle zei het al; de dieren zijn onze broeders. Er is sprake van een familie en een bloedband tussen de levende wezens. U kunt zich het gevoelsmatige trauma voorstellen dat ontstond bij het doden van een oudere, wijzer familielid, de beer uit de grotten van Les Trois Frères. Het was niet alleen levensgevaarlijk, het was een zaak van tegengestelde ideeën: de beer was wijs en z’n leven was een aanwinst op de dun bevolkte aarde en de beer moest dood want er waren magen te voeden, kleren en gereedschap te maken en vet te branden. Zonder religieuze implicaties te willen opperen, omschrijft ‘bloedzonde’ deze situatie het meest treffend. Het laten vloeien van het bloed van de beer was gelijk aan het schade toebrengen aan de Moeder Aarde. De grottekeningen zijn mijns inziens ontstaan uit een levensgroot gevoel van conflict. Want pas toen het leven in de natuur en het volmaakte besef van eenheid nolens volens barsten ging vertonen, zocht de mens een compensatie en ventilatie voor het gevoel verscheurd te zijn tussen tegengestelde gevoelens. Uit het beschreven conflict werd de religie als compensatie geboren en de kunst als expressie ervan.
“Because the unity of life is the central phenomenon of the situation of psychic origination, every disturbance of this unity -the felling of a tree, the killing or eating of an animal, and so on- must be compensated by a ritual offering, a sacrifice. For early man all growth and development depend on man’s sacrifice and ritual activity, precisely because man’s living bond with the world and the human group is projected upon nature as a whole”.
De religie, het offer als troost. De kunst, het voortvloeisel uit rituele activiteiten.
“If the blood of an animal slain in returned to the soil, it will carry the life principle back to Mother Earth for rebirth, and the same beast will return next season to yield its temporal body again. The animals of the hunt are regarded in this way as willing victims who give their bodies to mankind with the understanding that adequate rites are to be performed to return the life principle to its source”(J. Campbell).
REïNCARNATIE Al is Campbell een autoriteit op dit gebied, zelf geloof ik niet in incarnatie van individuele mensen of dieren. Daarmee bedoel ik dat individuen ofwel karakters kunnen sterven. Een terugkeer van dit unieke karakter, hetgeen de optelsom van een constitutie, conditie en conditionering vormt, is volgens mij uitgesloten. Het unieke duidt al op het onvervangbare aspect van een persoonlijkheid, dier of plant. Sommige fenomenen zijn eenmalig, waaronder elke levend wezen. Dat een in de aarde begraven dier of mens z’n energie laat vervloeien in de aarde en dat de aarde deze weer kan afstaan aan andere levensvormen, ja, dat lijkt mij aannemelijk. Maar dat identiteiten aan recycling onderhevig zijn, neen, dat zou ook het verhaal van de Palaeolithische identiteits-loze identiteiten ontkrachten en derhalve de sterke verbondenheid tussen alle levende wezens als één familie onder druk zetten. Ik hanteer de minimale definitie van reïncarnatie. En beschouw het derhalve meer als een metafoor dan een term die een incarnatie van een al eerder geleefde geest in nieuw vlees verondersteld. Voor mij is reïncarnatie een begrip dat gerelateerd is aan de idee dat energie nimmer verloren gaat en transmutatie toelaat. Dit wil zeggen dat bij het sterven energie vrijkomt. Al ken ik de aard van de energie niet, op celniveau of spiritueel niveau, in wezen maakt het niets uit om de idee reïncarnatie toe te lichten. De mens heeft geleefd en het verschil tussen leven en dood is de aan-of afwezigheid van levenskracht. Deze kracht, lijkt mij, neemt aan het eind van het leven af en vervalt bij het sterven in andere vormen of blijft nog een tijd na-ebben. Het zal deze naëbbende energie zijn die mensen kunnen ervaren indien ze dicht bij de dode mens verblijven en diens ‘aanwezigheid’ voelen. Niet alleen mensen zijn bekend met deze naëbbende energie, waarvan aangenomen kan worden dat die in de sterkst uitgekristalliseerde vorm, te weten de botten, aanwezig is.
Ook olifanten zoeken contact met de dode soortgenoten door het aanraken van de botten. Zij keren terug naar de plaats alwaar het dode dier tot ‘stof’ is wedergekeerd. Ik heb films gezien waar de olifanten de botten koesteren, aaien met hun slurven, een eindje mee rondlopen om het stuk bot vervolgens weer te rangschikken bij de andere overblijfselen. Het is indrukwekkend te zien hoe deze intelligente dieren soortgelijke handelingen verrichten als de palaeolithische mens (naar schijnt), die niet alleen botten verzamelden voor het maken van gereedschappen, maar ook om ze lange tijd te vereren. De Chinese filosofie vertelt het ons duidelijk: hoe harder de opgebouwde materialisatie, botten, tanden en nagels, hoe groter de daarin neergeslagen energie. Niet voor niets worden relikwieën (botten, tanden, haren en nagels) van heiligen zo lang bewaard en vereerd. Naëbbende energie roept de behoefte aan contact op en vormt de steeds meer subtiel en vager wordende binding met de gestorvenen.
TERUG NAAR DE DIEREN Opmerkelijk is dat de dieren van de grotschilderingen zo gesitueerd zijn dat het lijkt alsof ze de grot verder inrennen. Wanneer men er van uit gaat dat de grot de opening naar de Moeder Aarde is, de poort naar de dood en het nieuwe leven, zoals ik dat beschreven heb, valt één en ander samen. Het lijkt zonder meer de dood van het dier te bevestigen en een actieve weergave te zijn van de wens dat de dier snel door de Moeder aarde geabsorbeerd wordt. Zo’n these zou niet alleen het jachtritueel an sich bevestigen maar ook het concept van de zorg, het respect en de verwerking van de bloedzonde betreffende het dode dier. In principe zijn veel theses te interessant te negeren. Ook die thesen die andere tegenspreken. Het is immers mogelijk dat de grotschilderingen, net zoals de Megalieten, een speciale functie hadden in de continuering van bepaalde rituelen. Dat de monumentale vorm over tienduizenden jaren heen steeds gelijksoortig is, wil niet zeggen dat de interpretatie van deze monumenten, grotschilderingen of steencirkels, uniform moet zijn. Zoals de steencircels begrepen kunnen worden “as a complex of grandiose manifestations of ideas that could well have been diverse, but among which the cult of the dead, nevertheless, played an important role”. Zo zouden de grotschilderingen diverse vormen van animalisme kunnen weergeven. De term animalisme is niet geheel op z’n plaats omdat het hier een falend concept weergeeft: de palaeolithische mens zou niet hebben ingezien dat de mens superieur is aan het dier. In de palaeolithische tijd, maar soms ook nog in de huidige tijd, waren dieren heilig en dus superieur. Dat op de grotwanden soms nog een mens geschilderd is, soms geantropomorfiseerde figuren van half mens half dier, geeft aan dat er een intieme relatie was tussen mens en dier. Het vereist een intense studie deze relatie te achterhalen, men zou ervoor buiten de moderne denkkaders moeten gaan. Men zou de legpuzzel moeten bestuderen van allerlei rituelen; het gebruik van dierbotten als orakels, het offeren van dieren in meren, het namaken van beren van klei, het naspelen van vruchtbaarheidsrituelen van dieren en de idee aannemen dat dieren superieur zijn, een ziel hebben en magische krachten en wijsheid bezitten. Deze studie vereist niet alleen een mentale inspanning, maar vooral een mentale flexibiliteit. Het verstand moet uitgerekt worden tot 30.000 voor Christus!
BATAILLE Diegene die een intense studie van de grotten heeft kunnen opbrengen is de Franse filosoof Georges Bataille. In 1955 publiceerde hij een boek onder de naam Lascaux ou la naissance de l’art. Het boek wordt helaas noch door palaeontologen noch filosofen gelezen. Ik had zo graag 25 jaar lang z’n studie van Lascaux willen volgen. Vooral de dagen en nachten die Bataille in Lascaux verbleef ten einde de grottekeningen te bestuderen. De bevindingen die Bataille heeft gemaakt zijn interessant. Ook Bataille is gefascineerd door het verschil tussen de afgebeelde mens en dier. De mensenafbeeldingen zijn schetsmatig en lijken soms niets met de dierschilderingen, veelal gestileerd, te maken te hebben. De dood moet angst hebben ingeboezemd, aldus Bataille, getuigende het feit dat de palaeolithische mens hun doden begroeven. Op de dood rustte een soort taboe. Het profane, noemt Bataille het doelrationeel handelen dat de palaeolithische mens eigen was en de graven die uit die tijd te vinden zijn. Uiteraard staat het profane niet op zich. Is er sprake van een heiligschennis, dan bestaat iets heiligs. Het doden van dieren is heiligschennis, mensen en dierenoffers kunnen in het licht gezien worden van het verzoek om vergeving. Het empirische argument van Bataille spreekt een pragmatische functie van de grotschilderingen tegen. Bataille beschrijft het verschil in gevoel en ervaring bij het schouwen van palaeolithische gereedschappen en de schilderingen. De grotschilderingen maken een veel diepere indruk, aldus Bataille, ze raken het hart. Dit valt niet te verklaren uit de pragmatische functie die men deze schilderingen destijds (rond 1955) toedichtte. Volgens Bataille roepen de schilderingen het beeld op van het heilige. Het beeld van de dieren, het naturalisme waarmee ze geschilderd zijn, geven blijk van het respect dat men voor de dieren had. Dat de mensenafbeeldingen dit niet doen getuigt van het feit dat de mens dit respect reserveerde door de dieren alleen. Mijns inziens treft Bataille in z’n beschouwingen een goede snaar. Immers wanneer de schilders zo fraai, artistiek zo buitengewoon kundig, zelfs rekening houdende met de oneffen wanden van de grotten en daar zelfs voor het effect gebruik van makende…dit talent had ook aangewend kunnen worden voor de mensenafbeeldingen. Maar dit is doelbewust niet gedaan. “Slechts getooid met het prestige van het beest” een vacht of een gewei, dan was de mens een afbeelding waard. Pas dan werd de mens gethematiseerd.
Met zekerheid kan het volgende gesteld worden. De dierschilderingen zijn buitengewoon prachtig. Het heeft de palaeolithische mens veel inspanning gekost. De dieren rennen de grotten in. De mensenafbeeldingen zijn artistiek benedenmaats afgebeeld. De palaeolithische mens heeft doelbewust de schilderingen over tienduizenden jaren aangebracht. Het verhaal van het waarom is complex en uiterst moeizaam te achterhalen. Misschien zal er net zo weinig met zekerheid gezegd kunnen worden als het aantal grotten dat ons ter beschikking staat. Door de stijgende zeespiegel ligt het merendeel van de beschilderde grotten waarschijnlijk onder de zeespiegel. Net zoals vele grotten onder de zeespiegel liggen, zich als het ware onttrekken aan onze vinding, zo ontglipt de ware betekenis van de schilderingen zich aan ons bewustzijn dat -als door een zee- gescheiden lijkt te zijn van de diepe palaeolithische geest der voorouders. Ergens, diep in ons oude genenmateriaal ligt het antwoord, maar een zee van nieuwe informatie heeft het overspoeld en alleen door intense studie, zoals van Bataille, komen gefragmenteerde, intelligente inzichten aan de oppervlakte.
HET DODE DIER Ik herinner mij dat ik een geliefd huisdier moeten laten inslapen. Het werd steeds zieker. Ik herinner mij een enorm verzet en hoop dat het onvermijdelijke te vermijden was. Het was één van de meest tegennatuurlijke dingen die ik moest doen; ik wilde het dier verzorgen en bij mij houden en moest het opgeven. Het dode dier werd in de koude grond gelegd en de aarde dekte het nog lauwe beestje toe. De warmte van het dier, de energie zou vervallen en het dier zou verder sterven. Uiteraard was het dood, maar in tegenstelling tot een geconstateerde dood -het wegvallen van biochemische funkties- is sterven geen momentopname maar een proces. Nadat ik het dode dier begraven had, speelde schuldgevoelens en verdriet een grote rol. Ik herinner mij dat ik somber was. Zo viel ik, de eerste avond na de dood van het dier, somber in slaap. s’ Nachts werd ik plots wakker. In m’n droom had ik het dier zien zitten op een zacht, blauw kussen. Dit symboliseerde zondermeer een hemelse staat. Ik had het dier voer gebracht en terwijl ik het dier benaderde, knorde het van genot. Het zat prinsheerlijk, ja, het gaf zelfs blijk van genot. Ik was stomverbaasd. Het was zo’n contrast met hoe het dier de laatste dagen stil en zielig in een hoek had gezeten. Zo gelukkig had ik het dier bij leven de laatste tijd niet meer gezien. Hoe kan zo’n beeld in m’n droom dan ontstaan? En, hoe kan ik in een zo’n trieste stemming een zo’n plezierige droom ontwikkelen? De volgende nacht schrok ik wederom wakker. In een lucide droom had het dier onder de slaapkamerkast gezeten en had z’n kop omhoog gegooid. Ik kende dit gebaar maar al te goed. Het was een teken van plezier. Het dier leek niet alleen gezond maar ook erg in z’n nopjes. De dag daarop gaf ik toe aan de idee dat er iets vreemds gaande was. Met mij of met het dier, ik weet het niet. Het dier was stervende en ik riep het steeds weer op in m’n dromen, in m’n gevoel en bewustzijn. Ik herinner mij dat ik overvallen werd door een vreemdsoortig idee. Wat zich sterk aan mij opdrong, ja, inderdaad als een idee dat niet door mij voortgebracht was, maar zich aan mij opdrong, was een indruk dat het dier een grote vorm aannam. Niet zichtbaar, niet voelbaar maar als een aanwezige identiteit waar ik opnieuw kennis mee maakte. Het riep respect en ontzag op. Ik was er zeer verbaasd over. Ik herinner mij dat ik schrok van deze ideeën of indrukken. Diverse malen riep ik mijzelf tot de orde, maar de indrukken bleven dominant. Ik wist ze niet te plaatsen alleen maar te observeren. Ik meende er goed aan te doen de ideeën scherp te onthouden om, wanneer het verdriet over was, ze rustig te overdenken.
Later heb ik bedacht dat het een unieke ervaring was. Het was een ervaring met de dood, die, omdat het hier een dier betrof in een geheel andere maat of omvang bestudeerd kan worden in vergelijking met de dood van een mens. Dat wil zeggen, bij het sterven van mensen is het verdriet zo allesoverheersend dat het opvangen van de glimp van de dood of van een ziel onmogelijk is. Het verdriet was beperkt (in vergelijking met verdriet over het verscheiden van een mens, het was groot in vergelijking met het verdriet over een gekapte boom) en kon daardoor niet domineren over gedachten en gevoelens met betrekking tot de dood van het dier. Ja, zelfs de dood van een dier roept vragen op over de onmetelijke afstand tussen leven en dood.
Ik zei tegen mijn man dat er twee verklaringen voor de dromen en indrukken waren. De eerste heeft met hersenfuncties, verdriet en normale droomactiviteiten te maken. De tweede is archaïsch en verlangt een studie van de bovenbeschreven relaties tussen mens en dier. Het heeft te maken met de ziel van het dier, verdriet, conflict en het losweken van een verbintenis tussen mens en dier. Van een relatie tussen mens en dier zoals de palaeolithische mens, de Indianen en de Kelten die moeten hebben gekend. Hierover had ik gelezen met een afstandelijke academische instelling. Na de dood van het dier meen ik deze materie beter te kunnen begrijpen doordat de materie zelf was ervaren. Of zelfs een zeer bescheiden idee te hebben wat palaeopsychologie met betrekking tot het onderzoek van de relatie tussen mens en dier kan betekenen. “Een kleine Keltische ervaring”, heb ik deze wonderlijke indrukken genoemd. Wat het voor mij zonder meer bevestigd heeft, is dat leven en dood mystiek verweven zijn en als dusdanig ervaren worden. Zowel bij mens als dier.
Paula Kuitenbrouwer
Paula Kuitenbrouwer werkt als kunstenaar te Utrecht. Ze studeerde af in de Wijsbegeerte en is alweer 12+ jaren vegan.
Dit essay voert de lezer mee naar een rijk waar de mens respect heeft voor dieren en planten. Een rijk waar respect is voor het leven gebaseerd op gevoelens van gelijkwaardigheid. In dit rijk, dat de mens waarschijnlijk al wel eens eerder heeft betreden -al is het alleen maar in de geest-, laat men zijn conditioneringen vallen. Met conditioneringen bedoel ik misschien wel het meest de conditionering dat dieren dom zijn. Pavlov heeft met zijn proeven ‘bewezen’ dat dieren gewoonte beesten zijn. Dit associëren we met niet-flexibel kunnen denken, geen zicht hebben op menselijke verwachtingen en dit alles zou getuigen van een inferieure positie ten opzichte van de mens. Conditioneringen die de mens heeft gemaakt tot een wezen dat zich superieur voelt aan dier of plant. Wanneer deze superioriteit vervalt, volgt respect. Men ontdekt dat de dier ons vervuld van onzekerheid. We weten maar bar weinig van wat een dier bezielt, denkt, voelt of over wil brengen aan de mens of aan zijn soortgenoten. Wanneer het menselijk denken zich niet meer bedient van oppervlakkige oordelen, sentimenten en angst met betrekking tot het niet-menselijk leven, wordt de juiste mate van respect en liefde voor het dierlijk leven ervaren. De mens heeft mogelijkerwijs al eerder dit rijk van respect betreden. Getuigen de prehistorische grottekeningen niet van een groot respect en empathie van de mens met het dier?
HET RIJK VAN RESPECT, DE GROT VAN LASCAUX
Op 12 september 1940 betraden vier jongens, Marcel Ravidat, Jaques Marsal, Georges Agnel en Simon Coencas de grot van Lascaux. Zij troffen daar de best geconserveerde wandschilderingen aan uit de Paleolithische periode. Wat zij zagen kunnen we vandaag alleen nog maar op foto’s zien omdat de grotten -zeer terecht- sinds 1963 voor het publiek zijn afgesloten. Niettemin zijn de foto’s van de grottekeningen indrukwekkend. De jonge mannen hadden de grot geopend en waren afgedaald in het diepe en donkere gedeelte van de Hall of Bulls. Toen zij de wandschilderingen ontdekten, beloofden zij elkaar dit geheim te houden. Dat de geheimhouding van een zo grote ontdekking een te zware last was, dreef hen ertoe een oude schoolmeester, Monsieur Laval, hun verhaal te vertellen. Deze man betrad enige dag later de grot en ‘shouted cries of admiration’. ‘I had literally gone mad’, zou hij later hebben gezegd. In de Hall of Bulls, een ruimte van 17 meter lang, zijn wandschilderingen te bezichtigen van een bijna niet te beschrijven schoonheid. Middels het bezien van foto’s die de wandschilderingen van de grot weergeven, kan men een fictieve wandeling maken door de grot. De wandschilderingen van Przewalskipaarden, van Chinese paarden, van wilde runderen, de voorouders van onze runderen doen je duizelen van schoonheid.
‘Sometimes a detail in the rock with a particular shape was the initial motif: the eye, for example, of a horse whose body will be perfectly integrated on the wall. Some animals were distorted by the painter to give the spectator, who will view it from a different place, a more striking perspective. The use of undulations in the wall is frequent, and they give a surprising volume to the paintings. Thus a concavity forms /the belly of a pregnant cow. Also to give a third dimension, the artists have detached- by the means of a blank or uncoloured area- the legs that are most distant from the spectator from the rest of the body of the animal. Thus the artist knew perfectly how to render this perspective with the bison in the Nave‘.
Zo betreden we het atelier met schilderijen van 17.000 jaar oud. Een ruimte waar hoogstwaarschijnlijk riten gehouden werden en religieuze bijeenkomsten plaatsvonden. Het diep in de aarde wegkruipen, begeleid door de geschilderde dieren op de wanden en het plafond moet de prehistorische mens in vervoering hebben gebracht zoals 17.000 jaar later de oude schoolmeester Laval.
Dit is de grot van Plato. Hier kunnen de dieren worden aanschouwen. Als afbeelding én idee. De schaduwen van de dieren kan je zien bewegen alsof een fakkel hen illusoir laat bewegen. Zo kan men een reis maken naar het diepste van de grot. Voel het respect voor de vele zwangere, laag hangende buiken en de krachtige dikke bizon-nekken! Zo’n fascinatie duurt uren, dagen, neen een heel leven, zoals ook Jacques Marsal, de jonge ontdekker die zo geïnspireerd werd dat hij zijn hele leven bij de grot bleef en nu rondleider is. Deze werkelijkheid, de stille getuigenis van een 17.000 jaar oude vervlogen tijd, tegen de wand, fascineert en ontroert. Wat is werkelijkheid? Buiten of binnen in de grot? Kan van de in de grot op de wanden geschilderde werkelijkheid iets worden geleerd? Welk verhaal vertelt de grot? Ligt tussen het zonlicht van buiten en de 17.000 jaar oude impressies van een lang vervlogen tijd een speciale waarneming? Een boodschap? Gaan de schilderingen het juiste verhaal van de oude tijd vertellen? Kan dat verhaal juist geïnterpreteerd worden? En wat vertellen de reeds uitgestorven dieren? Zoek maar in de verste uithoeken van de menselijke geest naar wat er in de relatie tussen mens en dier fout is gegaan. Doe dat snel. Want de oude grot met tekeningen getuigt van de voorbijgegane tijd, maar wonderschoon gestold in ons heden. De grot slokt in zijn oudheid de vluchtig menselijke ideeën op. En het individuele, vergankelijke menselijk bestaan.
De grot, het huis van 17.000 jaar oud waarvan de inwoners of bezoekers reeds lang geleden zijn gestorven, toont de dieren op weg naar het binnenste van de aarde. Zij bestaan en zullen blijven bestaan. Zij zullen nog eeuwen doordraven op die wanden. De vergankelijk moderniteit buiten de grot is ten dode opgeschreven. En met die moderniteit alle vergankelijke paradigma’s. Geen paradigma zal de grot overleven. Wil men het verhaal van de dieren vernemen, dan moet men bereid zijn vooroordelen ten opzichte van dieren te laten voor wat zij zijn. Er zal dan experimenteel gedacht moeten worden vanuit dier-perspectief.
DE EMPIRISCHE OBSERVATIE Grote steun voor dit denkexperiment of voel experiment vind ik bij de schrijver John Cowper Powys. In zijn ‘My Philosophy up to date as influenced by living in Wales’ schrijft hij over hoe hij het leven ervaart. Hij noemt zichzelf een empirist.
‘For I am proud to be the sort of empiric who is called a quack, a charlatan, and even a mountebank because he insists on accepting the immediate shocking, startling, soothing, tantalizing, transporting, terrifying physical -psychical contacts with life , as his starting-points -‘the many’ as against the ‘one’ entering, you see, at the very start -in forming his patch-work hand-to-mouth philosophy’.
Powys beschrijft hoe hij impacts van het leven maar ook van natuurbelevingen of literatuur kan nemen als zijn startpunt voor zijn levensbeschouwing.
‘My system of thought-tricks or of thought-gestures, then, represents a return with a difference, with that inevitable difference which all such Renaissance must reveal, to the chaoticisme, animism, fetishism, polytheism and pluralism and even something uncommonly like magic, of those happy ages before the authoritarian Parties and Dictators in both religion and science became the totalitarian absorbers of and the infallible announcers of all the truth as they have taken upon themselves to be to-day’,
…vervolgt Powys zijn uiteenzetting van zijn levensbeschouwing. Voor mij klinkt dit citaat als muziek in de oren omdat deze empirische levenshouding noodzakelijk lijkt te zijn voor het achterhalen hoe de relatie tussen mens en dier in de prehistorie is opgeschilderd in de grotten van Lascaux.
BATAILLE’S ONTROERING Wanneer ik de beschouwingen neem van de filosoof Bataille, die 25 jaar lang met dit onderwerp bezig was en dagen en nachten in de grot van Lascaux verbleef om de schilderijen op hem in te laten werken, sluiten deze aan bij Powys’ levensbeschouwing. Dit omdat Bataille zijn inzicht in de afbeeldingen van de beschilderde grot-wanden baseert op een empirisch argument.
‘Als ik naar vitrines vol prehistorische fossielen en gereedschappen kijk’, redeneert Bataille, ‘doet me dat niets. Het feit dat de prehistorische mens wellicht honger had en daarom op een succesvolle jacht hoopte, doet mij ook eigenlijk niets. Maar de afbeeldingen die hij heeft gemaakt, die doen we wel wat, die raken me in mijn hart. Dat valt niet te verklaren uit één of andere pragmatische functie die de afbeeldingen misschien hadden‘.
Dat de schilderingen nog steeds tot de verbeelding spreken komt volgens Bataille doordat ze een beeld oproepen van het heilige. Er bestaan talloze beschrijvingen van volken die het heilige zien als iets machtigs dat tegelijkertijd ongrijpbaar en levensgevaarlijk is. Het heilige was bovendien nauw verbonden met de overtreding van verboden. Een universeel en fundamenteel verbod is het verbod om te doden; dit verbod wordt in veel culturen overschreden tijdens offerrituelen. Misschien zijn de schilderingen gemaakt in een tijd dat de overtuiging dat mensen superieur zijn aan dieren niet was uitgekristalliseerd. Het onderscheid tussen mens en dier berust tenslotte op een overtuiging dat mensen anders of beter zijn in vergelijking met dieren. Maar waren de mensen ten tijde van Lascaux beter dan dieren? Het naturalisme van de schilderingen geeft aan dat men respect had voor het dier. Datzelfde respect had men niet voor de mens; in de mensen afbeeldingen wordt het menselijk onderwerp als het ware verminkt, onder meer door de toevoeging van dierlijke kenmerken. Blijkbaar ging het erom het menselijke te ontkennen ten gunste van iets heiligs dat geassocieerd werd met het dier. Slechts getooid met het prestige van het beest is de mens in de schilderingen gethematiseerd.
Batailles’ these is zonder meer interessant. Zijn argument ‘De schilderingen doen mij meer dan vitrines vol prehistorische gereedschappen’ is een empirisch argument dat interessante bespiegelingen tot gevolg heeft gehad. De bespiegelingen zijn zinnig maar ook eigenzinnig. Ze onderstrepen dat iedereen zijn eigen interpretatie kan en mag geven van Lascaux. Totdat het wetenschappelijke onderzoek is afgerond en de filosofen zijn uitgedacht, kan je veronderstellen dat de kennis verloren is gegaan. Wat overgebleven is, is de schoonheid en die interpreteert ieder naar believen.
DE ONVERSTAANBARE TAAL De prehistorische grotten vertellen een verhaal, zoals ook de tekeningen en hiërogliefen in de Egyptische piramides een verhaal vertellen. Zoals ook de zegelringen uit het oude Mesopotamië een verhaal vertellen.
Het verhaal van Inanna, de godin van het oude Mesopotamië, is een aantrekkelijk verhaal. Haar naam is in Noord Sumerië Ishtar en haar grootheid ten tijde van de Bronstijd is vergelijkbaar met Isis van Egypte en Cybele van Anatolië. Zij is het archetypische vrouwelijke en haar leven is het verhaal van geboorte, moederschap, sexuele liefde en vruchtbaarheid, de hemel en de dood. In haar verhaal van het heilige huwelijk wordt de maan en de zon, de aarde en de hemel symbolisch verbonden. De vegetatie-god waarmee Inanna zich trouwt, is Dumuzi-Tammuz. Het overgeleverde gedicht van deze ceremonie vertelt hoe de Summarische bevolking dit ritueel op de juiste maanstand in het Summarische paleis uitbeeldt. Rond 2250 voor Christus liep de hoge priester die Dumuzi verbeelde naar de tempel en bracht offers mee voor Inanna. In het gedicht van 2250 voor Christus wordt het huwelijk tussen Inanna en de vergoddelijkte koning Isin-Dagan uitgebeeld:
She embraces her beloved husband. Holy Inanna embraces him. The throne in the great sanctuary is made glorious, Like the daylight. The kind like the Sun-God, Plenty, happiness and abundance before him prosper. A feast of good things they set before him, The dark-headed people prosper before him.
Tot hier lezen we een in scène gebracht ritueel. Het toneel is als het ware geschetst. We denken dat twee mensen elkaar ontmoeten. Maar dan volgt een dialoog voor tweeërlei uitleg vatbaar.
Dumuzi zingt; My sister, I would go with you to my garden. Inanna, I would go with you to my garden. I would go with you to my orchard. I would go with you to my apple tree. There I would plant the sweet, honey-covered seed.
Inanna zegt; He brought me into his garden. My brother, Dumuzi, brought me into his garden. I strolled with him among the standing trees, I stood with him among the fallen trees, By an apple tree I knelt as is proper. Before my brother coming in song, Who rose to me out of the poplar leaves, Who came to me in the midday heat, Before my Lord Dumuzi, I poured out plants from my womb. I placed plants before him, I poured out plants before him, I placed grain before him, I poured out grain before him. I poured out grain from my womb.
In dit gedicht lezen we twee talen. De liefdestaal tussen man en vrouw. En het verhaal van het zaaien, oogsten en de vruchtbare aarde. Inanna spreekt over haar baarmoeder waaruit ze graan laat stromen wanneer Dumuzi haar mee naar de tuin -de vruchtbare aarde- neemt. Voor de meeste lezers zal het duidelijk zijn dat het ritueel waarin Inanna en Dumuzi samenkomen een vruchtbaarheidsritueel is. Het gedicht is als het ware dubbeltalig. Dat dubbeltalige aspect vinden we ook terug in het verhaal van de Egyptische Isis en Orisis. De relatie tussen Isis en Orisis is te beschrijven als van de creatieve krachten van de aarde. Het is een verhaal van mensen die de creatieve krachten van de aarde verbeelden. Zo groeit uit Orisis graan dat door de priester water wordt gegeven. Is Orisis een mens? Of de aarde? Of verbeeldt Orisis zowel de aarde als de mens? Valt in dit verhaal de vruchtbaarheid van de mens samen met de vruchtbaarheid van de aarde? Of moest het verhaal van de aarde geantropomorfiseerd worden ten einde het begrijpelijk te maken? Zoals ook het geval is in het fraaie verhaal van Inanna en Dumuzi? Wat hier in ieder geval uit geconcludeerd kan worden is dat oude verhalen, tekeningen, rituelen een andere taal kunnen hanteren die ons als dubbeltalig overkomt. Maar misschien lopen hier niet twee verhalen door elkaar. Wij, moderne mensen, lezen er twee verhalen in: het verhaal van de vruchtbare aarde en de zaaitijd en het verhaal van de mens. Wij lezen er twee verhalen in omdat wij de natuur en de vruchtbaarheidscyclus van de aarde, de seizoenswisselingen, de zaai en oogsttijd onderscheiden van het verhaal van de mens en diens liefde en intermenselijke relaties. Net zoals wij, maar nu loop ik op de zaak vooruit, een onderscheid maken tussen mens en dier door te veronderstellen dat er überhaupt een onderscheid te maken valt. Wanneer we een denkexperiment doen en ons trachten te verbeelden dat deze onderscheidingen tussen aarde, dier en mens niet zo evident zijn als het nu voor ons lijkt, ontstaan er nieuwe interpretaties. Ineens bezien we het verhaal van Inanna en Dumuzi of Isis en Orisis niet meer als dubbeltalig maar als een consistent verhaal. Een verhaal dat mens en aarde als gelijkende en gelijkwaardig beschrijft.
OUDE VERHALEN
Wanneer we kennis hebben gemaakt met de dubbeltalige oude verhalen van Isis (3000 v. Chr.) en Inanna (ongeveer 3500 v. Chr.) kunnen we terug naar de prehistorische grottekeningen van 17.000 v. Chr. Dat is een hele stap terug in de tijd. Welhaast een te grote stap. Om zo’n gapend gat in de tijd te kunnen overbruggen, moeten we nadenken of dat het überhaupt tot de mogelijkheid behoort. We zouden moeten concluderen dat het verhaal van Inanna en Isis al moeilijk genoeg is te lezen met de bedoelingen en intenties zoals het ooit eens neergeschreven is. Te lezen met de geest, de denkwijze en de cognitieve inhoud van een persoon van 3500 jaar terug. Kunnen we de grottekeningen zien en begrijpen door een transformatie van onze geest naar een grotschilder van 17.000 jaar terug in de tijd? Kunnen we onze mentale inhoud transformeren? Zelfs Bataille nam er 25 jaren voor om tot heel bescheiden, hypothetische argumenten te komen. Laten we eens bedenken wat we met zekerheid kunnen zeggen van de grotschilderingen. Zonder twijfel opperen we dat er dieren geschilderd zijn. Maar is dat zo evident? In het verhaal over Orisis -waar graan uit groeit- denken we een mens te zien waaruit graan groeit. We hebben al moeite om met zekerheid te stellen of het verhaal van Isis en Orisis een mensen of vruchtbaarheidsverhaal is. Wij zien dieren geschilderd op de rotswanden van Vallon Pont d’ Arc en Lascaux. Maar wanneer Orisis als mensenfiguur de aarde verbeeldt, dan zouden de dieren van Lascaux zonder enige twijfel een vergelijkbare verbeelding kunnen zijn van iets bewegelijks (ze draven immers allemaal een kant op) en derhalve bijvoorbeeld de wind kunnen verbeelden. Of een waterstroom, of de trek van mensen naar een veilige plek.
Het volgende feit dat we zouden kunnen stellen van Lascaux is dat de mensen er veel voor over hadden de rotsschilderingen aan te brengen. De inspanningen en de gevaren waaraan de mens zich blootstelde ten einde de schilderingen aan te brengen zijn indrukwekkend. Lange passages werden afgelegd om in de beschilderde ruimtes te komen. Dieren, gehuisvest in de grotspleten, werden getrotseerd. De koude, de duisternis, het gevaar te verdwalen…en dan het schilderen zelf met giftige pigmenten bij het bewegelijke licht van een fakkel. De krassen in de rotswanden met scherpe voorwerpen en het zoeken en gebruik maken van het oneffen vlak en plafond. Een Sixtijnse Kapel van 17.000 jaar geleden? Nou nee, de (on)comfortabele positie van Michelangelo (hij lag op steigers) is niet vergelijkbaar met de barre condities waaronder de prehistorische schilder moest werken (vuur, koude, gevaar). Dit argument, het argument van het ‘er veel voor over hebben’, blijkt stand te houden. De bezieling die de schilder had en schilders van prehistorische schilderingen hadden, is wel degelijk vergelijkbaar met die van prehistorische bouwers van monumenten zoals Stonehenge, Avebury en Silbury Hill. En ook met de piramides en de latere Kathedralen in West-Europa. Meer feiten hebben we niet dan dat er dieren geschilderd zijn om waarschijnlijk het schilderen van dieren zelf. Nogmaals, misschien zijn dieren geschilderd om het water of de wind te verbeelden. En dat er sprake is van een enorme bezieling die de schilders ertoe motiveerden de schilderingen aan te brengen.
Minder subjectief is dat de schilderingen mooi zijn. Ik geloof wel dat zo’n subjectief oordeel kan rekenen op instemming, maar misschien vonden de schilders het naturalisme waarmee ze schilderden niets meer dan gewoon. Het probleem dat zich na het verzamelen van deze harde en minder harde feiten voordoet, is het identificeren van de schilderingen. Gaat het hier om buitengewoon fraaie en bezielde schilderingen van dieren of moeten we sceptisch zijn en concluderen dat het gaat om schilderingen van iets dat door dieren uitgebeeld wordt. Proberen we deze twee voorlopige conclusies met elkaar in overeenstemming te brengen dan mogen we spreken van een belangrijk gegeven met betrekking tot de dieren. Immers, wanneer het gaat om het dier of wanneer het gaat om iets dat verbeeld wordt door het dier, het dier is het belangrijkste gegeven tot dusver. Of het dier gewoon of mooi of buitengewoon mooi is weergegeven, de kunstzinnige waardering van de schilderijen is irrelevant wanneer we het hebben over de keuze van het te geschilderde object, te weten, het dier. Het dier was belangrijk, als medium om iets te verbeelden of als wezen an sich. Het dier was het object van de bezieling: door het schilderen van dieren werd een passie, een missie volbracht. Welke en waarom weten we niet, maar dat er veel voor over was, fysieke ontbering en artistieke inspanning, is klaarblijkelijk.
Het laatste feit dat we kunnen overdenken, is dat er vele grottekeningen zijn gevonden waarop het dier prominent vertegenwoordigd is. Het dier vormt op de rotsschilderingen, waarvan er waarschijnlijk vele onder de zeespiegel liggen en nimmer meer gevonden kunnen worden, steeds het object van de thematisering van een ons onbekend verhaal.
DIEREN EN HUN TAAL Onze hedendaagse relatie met het dier kenmerkt zich door een nogal tweeslachtige houding. We beschouwen het als etenswaar, proefdier, sportattribuut en knuffelobject. In al deze functies wordt het dier ondergeschikt gemaakt aan de doeleinden die de mens stelt. We knuffelen het dier zo intens dat het dier zich gaat richten op de mens en zijn natuurlijke leefomgeving en taal met soortgenoten vergeet. We gebruiken dieren als proefobjecten om onze make-up en medicijnen op uit te testen. We willen bekers en medailles halen, desnoods maken we het paard na de wedstrijd af omdat het z’n benen heeft gebroken. En tenslotte zijn we niet erg kieskeurig met het eten van vlees, althans de economische belangen prevaleren boven de ethische. Onze relatie met dieren is door de steeds verder doorgedraafde veronderstellingen dat wij superieur zijn aan de dieren, doorgeschoten in willekeurige utiliteitsbeginselen. Markante voorbeelden ten over: we hebben een schaap voor het gerecht gesleept, apen naar de maan gestuurd en ergens in Nederland liggen een op intensive care honden hun derde chemokuurtje te doen. Uiteraard zijn er ook biologen en de wat meer kritische mensen die zich inzetten om een ‘natuurlijke’ leefomgeving en condities voor dieren te realiseren. Die het bestuderen van dieren in hun eigen leefwereld interessanter vinden dat het dier in de kooi of aquarium. Maar dat het dier te lijden heeft van de superioriteit van de mens zal toch door de meesten beaamd worden.
LEREN VAN DE DIEREN VAN LASCAUX Wanneer men de geconditioneerde superioriteit ten opzichte van dieren afbreekt, beseft men hoe de mens het dier tekort doet. Zelfs wanneer we voor het dier zorgen of het knuffelen, schieten we tekort in gevoelens van respect tegenover het dier. We leggen reservaten aan, prachtige dierentuinen of hangen een kooi vol hamsterdraaimolens…het is nog steeds een zorg om het dier dat niets (behalve geld) van ons kost. Waar we onze superioriteit niet voor hoeven in te leveren. Maar stel dat we dat wel doen. Stel dat we onze superioriteitgevoelens eens op de tocht zetten. Dan doen we nieuwe ontdekkingen.
Eén van die nieuwe ontdekkingen betreft de grotschilderingen. We willen het verhaal van Lascaux leren ontsluiten maar moeten erkennen dat we maar weinig harde feiten kunnen achterhalen. We bestuderen de grond, de verfstoffen, de artistieke waarde, de menselijke inspanningen die nodig waren de schilderingen aan te leggen. We bestuderen de handafdrukken, de cirkels, de krassen in de wand, de botten en voetafdrukken op de grond. We bekijken de voorouders van onze dieren, we concluderen dat ze zwanger zijn afgebeeld of dat ze al rennende zijn weergegeven. We hebben het over een Sixtijnse kapel van de ijstijd, oude graffiti of een prehistorische kunst. Maar wat overgeslagen wordt in al deze beschouwingen is het geschilderde object, het dier. Ik bedoel niet dat we de dierenschilderingen niet bewonderd hebben. Dat we hebben gekeken naar welke dieren geschilderd zijn. Naar hoe ze geschilderd zijn. Waar ik op doel is dat we de schilderijen hebben bestudeerd maar niet de dieren zelf. We bestuderen het verhaal van de prehistorische schilder, maar we vergeten het verhaal van de prehistorische dieren te bestuderen. We trachten met het onderzoek naar de grotten de geest van onze voorouders te begrijpen, maar we kruipen niet in de geest van het prehistorische dier. Neen, dat doen we niet omdat het kijken in de geest van onze voorouders een schier onmogelijke taak is, het proberen te begrijpen van dieren is zo niet uitgesloten. Maar toch, er zijn voorbeelden die het tegendeel bepleiten.
HET DIER VAN DE MENS Dat er een onderscheid valt te maken tussen mensen en dieren is geheel te danken aan de menselijke eigenschap zich te willen onderscheiden. Wij zijn geheel vertrouwd gemaakt met deze onderscheiding. Wanneer we niettemin de mythologie bestuderen, kan een andersoortige relatie tussen mens en dier vast beschreven worden. Heel makkelijke voorbeelden zijn bijvoorbeeld de uitspraken en riten van de Amerikaanse indianen. Niet zelden leest men vol romantiek de prachtige uitspraken van Chief Seattle die spreekt over de dieren en rivieren als zijn ‘voorouders’ en ‘broeders’. De wijze Indiaan spreekt niet tegen ons om ons een romantisch beeld bij te brengen. Neen, hij legt zijn levensbeschouwing en cultuur aan ons uit. Zonder sentiment of romantiek moeten we met kracht proberen ons in te leven hoe het werkelijk voelt een beer of paard als je broeder te beschouwen. Misschien lukt dit denkexperiment nog. Moeilijker wordt het je dierenbroeders en zusters te beschouwen als wijs. Of als medium voor goddelijke boodschappen. Neen, niet zozeer het dier maar de heilige krachten welke het dier onthult, zijn dan het object van de verering. Maar er zijn ook middenwegen bewandeld. We herkenden dierlijke driften in ons hetgeen ons lichaam dierlijke karakteristieken gaf. Maar onze geest, onze ziel was goddelijk. Althans dat was de Middeleeuwer de mening toegedaan. In de moderne tijd is deze visie bijgedraaid. Biologen kunnen na nauwkeurige observatie sociaal gedrag aanwijzen bij bijvoorbeeld apen en koolmezen. We zijn dankzij het werk van biologen weer naar elkaar toegegroeid. Immers, dieren en mensen hebben gemeen dat ze met elkaar kunnen praten, ze onderling seksuele en sociale relaties vormen.
Wanneer we de taxonomie (het wetenschappelijk classificeren) van mensen en dieren even terzijde schuiven, kunnen we nieuwe gedachten ontwikkelen. Uiteraard moeten we dat niet alleen in gedachten doen, maar ook met ons gevoel. We moeten een enorm taboe opheffen dat is ingesteld om de gebruikelijke classificatie te doen standhouden. Ik bepleit niet met een aantal dieren rond een tafel te gaan dineren. Noch met een duif te gaan picknicken. Echter, willen we het raadsel van Lascaux kunnen ontrafelen dan moet er een soort respect en empathie ontstaan dat dwars door de taxonomische barrières breekt. Het onderscheid tussen mens en dier moet als het ware semipermeabel worden: noodzakelijke onderscheidingen blijven bestaan ter preventie van ziekten, sentimenteel gedrag, idiotie en sodomie. Maar uitwisselbaar moet worden het vermogen tot communiceren, gevoelens van respect en liefde. Dit element van uitwisseling of vloeibaarheid is op veel verschillende wijzen uitgedrukt. Om enkele voorbeelden te noemen; het sociale karakter van het totemisme, de mythen van geboorte en dood van de wereld uit dieren. Maar ook visueel heeft de mens een scala aan hybride entiteiten gecreëerd die doen vermoeden dat de relatie tussen mens en dier een enorme reikwijdte aan motieven en implicaties heeft; de Centaur (paard-man), de Minotaur (stier-man), Echidna (slang-vrouw), Pegasus (paard-vogel) en de Sfinx (vrouw-leeuw-vogel). Het belangrijkste aspect van het doorbreken van de grenzen tussen mens en dier is wel het werk van de sjamaan. De religieuze specialist die dwaalt tussen hemel en onderwereld en niet zelden een gevecht moet leveren met een dier of een dier ontmoet als zijn begeleider. De sjamaan transformeert zichzelf in een dier en heeft contact met de overige dieren. Enkele aspecten van het werk van de sjamaan zijn verrukkelijk speels beschreven door Terence H. White. Deze auteur laat Merlijn de jeugdige Koning Arthur in meerdere dieren transformeren als scholing voor zijn aankomend leiderschap. Wanneer Koning Arthur vele jaren na zijn scholing zijn innig geliefde metgezellen in een grot ontmoet;
“Doe de deur open en kijk”, (zei Merlijn tegen Arthur). Hij deed hem open (…)…en het beste van alles was, zijn oudste vrienden waren er (…). Zij (de dieren c.q. Arthurs vrienden) zaten in een kring rond het vuur; das, die zich bedeesd overeind hees terwijl een ware lawine van beschreven vellen papier uit zijn schoot in de haard vloog; T.natrix, die zich ontrolde en met een ebbenhouten tong trillende waarmee hij van plan was, zo nodig, de vorstelijke hand te kussen; Archimedes, die op en neer danste van plezier en verwachting, de vleugels half spreidend en ermee fladderend, als een kleine vogel die vraagt om gevoerd te worden; Balin, dier er voor het eerst van zijn leven verpletterd uitzag, omdat hij bang was dat hij misschien vergeten was; Cavall, zo gekweld door de heerlijke van zijn gevoelens dat hij zich in een hoekje moest afzonderen om over te geven; geit, die de keizerlijke groet in een vooruitziende flits lang geleden had gegeven; egel, die loyaal en rechtop aan het eind van de kring stond, waar men hem afgezonderd van de anderen had doen plaats nemen vanwege zijn vlooien, maar vol vaderlandsliefde en verlangend, indien mogelijk, te worden opgemerkt. Zelfs de enorme opgezette snoek, die een noviteit was boven de schoorsteenmantel onder de Stichter, scheen met een smekend oog naar hem (Arthur) te kijken. “O, mensen!” riep de koning uit.
Het antropomorfiseren en de reactie van Arthur op het weerzien van zijn vrienden ontroert de lezer. Terence White heeft speels geschreven aan de hand van een prachtige legende. De premissen zijn ‘scholing door observatie van het dierenrijk’ en ’empathie met het dierenrijk’. Als vanzelf volgt het moment waarop we onze dierenvrienden begroeten met ‘O, mensen!’. De sjamaan, Merlijn en de vakkundige bioloog vertellen het verhaal van nauwkeurige observatie en empathie. Deze ingrediënten zijn onmisbaar om gevoelens van verantwoordelijkheid en empathie op te bouwen. Op een meer directe wijze verhaalt het volgende gedicht van een puur inlevingsvermogen:
Vlinder/papillon
Een vlinder danst rond mijn hoofd
en zet zich opeens op mijn knie.
een trillend rustpunt van leven.
in het gras aan de rand van het water
zit ik een vlinder te zijn.
De Klimmende Boomvrouw Catharina van der Linden
LASCAUX ADEMT SCHOONHEID MAAR ZWIJGT IN ALLE TALEN Zo wandelt men denkbeeldig door de grot van Lascaux. Men probeert vanuit mensen en dieren ogen te kijken naar de schilderijen. De dieren zijn zo vrienden, neen zelfs broeders en zusters. Net zoals de jonge Koning Arthur is ontroerd, begroet men de dieren met ‘O, mensenlief, wat mooi zijn jullie’. Net zoals Bataille, die een interessante filosofie over de grottekeningen heeft ontwikkeld, loopt en kruipt de ware geïnteresseerde mens daar rond. Zo bevoordeeld als Bataille was, is men helaas niet. Vandaag de dag zal men zich met plaatjes en kleurenfoto’s tevreden moeten stellen. Desalniettemin valt te denken aan Franciscus van Assisi en aan de ontroerende foto’s van het zwaar autistisch kind dat lacht wanneer een dolfijn langs zwemt en tegen het kind spreekt in dolfijnen-taal.
Zo zal men beseffen dat de grottekeningen niet alleen ontroeren vanwege de schoonheidservaring. De grot ademt schoonheid maar zwijgt in de ons bekende mensentaal over haar verhaal. De gedachte dringt zich op van een menselijke tekortkoming; het tekort schieten in broeder en zuster gevoelens ten opzichten van het geschilderde dier. We bestuderen de tekeningen maar slaan iets over. We bekijken het als een schilderij, maar het schilderij heeft een object. We beschouwen Lascaux als een Sixtijnse kapel maar vergeten dat het de prehistorische mens misschien geheel niet om het schilderen was gedaan. Zij, deze schilders, waren gefascineerd door het object dat in talloze grotten een hoofdrol speelt; het dier. We willen Lascaux ontsluiten en doen enorme moeite in de geest van de prehistorische mens te kruipen. We moeten echter onthouden dat het onderscheid tussen mens en dier door de geschiedenis heen diverse vormen heeft gekend. De schilder was bezield in vrij letterlijke zin van het dier en als weergave van deze bezieling schilderde hij of zij deze dieren op een naturalistische wijze.
Willen wij het verhaal van Lascaux leren kennen dan zou het kunnen zijn dat we in de huid van het dier moeten kruipen. We moeten onze huidige veronderstelling van superioriteit verlaten, experimenteren met onze empathische vermogens en een subtiele wilskracht ontwikkelen. Want wij zijn ergens in de geschiedenis gestopt met ons in te leven in het dier. Met onze superioriteit kwam het breekpunt in het communiceren met hen. Deze dramatische breuk moeten we herstellen. Want het Lascaux-dier spreekt wel, maar de mens verstaat ’em niet meer. Wanneer we onze superioriteit transformeren in respect en op den duur respect in liefde, dan zal het communiceren tussen mens en dier weer op gang komen. Vele verhalen zullen volgen.
Drs. P.M.L. Kuitenbrouwer is kunstenares in Utrecht. Ze studeerde Wijsbegeerte aan Utrecht Universiteit en aan de Universiteit van Amsterdam. Paula is vegan.
Paula’s Etsy shop is hier en Paula’s portfolio is hier.
Paula Kuitenbrouwer 